Gezond verdichten

Stedelijke transformatie leidt al snel tot het verdichten van steden. Recent onderzoek laat zien dat de huidige verdichtingsaanpak negatieve effecten kan hebben op de mentale en fysieke gezondheid van de inwoners van onze steden. Goed nieuws: ook gezond verdichten van steden is mogelijk. Bijvoorbeeld door groenblauwe netwerken centraal te stellen in het ontwerp.

Geen spijt

Verdichten is een veelgenoemd en geprezen instrument om de leefomgeving in de stad van een kwaliteitsimpuls te voorzien en tegelijkertijd veel woonruimte toe te voegen. “Men ziet verdichten vandaag de dag als een no-regret-optie”, stelt Annemarie Ruijsbroek van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). Maar gaan we door op de huidige manier van verdichten of moeten we op een andere manier verdichten?

Het meeste onderzoek naar verdichting wijst op de positieve effecten ervan. Bijvoorbeeld op de efficiëntie van transport en de winst voor onze economie. Ook voor gezondheidseffecten wordt bewijs gevonden: het zou leiden tot meer fysieke activiteit. Mensen lopen vaker naar hun bestemming en pakken sneller de fiets in plaats van de auto. Maar dicht bebouwde en bevolkte steden kennen bijvoorbeeld ook meer hittestress en een slechtere luchtkwaliteit, wat in verband wordt gebracht met een hoger risico op sterkte en ziekte.

Verdichting en stress

“De effecten van verdichten op de mentale gezondheid van mensen in een wijk of buurt is onderbelicht”, constateert Ruijsbroek. Onderzoek dat het RIVM samen met het Erasmus MC uitvoerde, laat goed de complexiteit zien van alle factoren die samen de invloed van verdichting op mentale gezondheid bepalen. “Verdichting kan op meerdere manieren leiden tot een afname van de mentale gezondheid”, stelt Mariëlle Beenackers van Erasmus MC aan de hand van het gedetailleerde model dat het onderzoek opleverde.* “Er is in het model een balans tussen stress en herstel. Meer inwoners zorgen voor drukte op straat, wat tot stress kan leiden. Plekken van herstel, zoals rustige groene plekken, kunnen tegenwicht bieden.” Bij verdichting komen die plekken van herstel mogelijk in het geding. Dat bemoeilijkt niet alleen het mentaal herstel, maar kan ook het effect van toegenomen drukte versterken.

Een ander voorbeeld is het complexe verband tussen sociale cohesie, voorzieningen en mentale gezondheid. “Meer mensen op straat kan zorgen voor meer anonimiteit. Dat vermindert de sociale cohesie. Tegelijkertijd kan verdichting zorgen voor meer draagvlak voor maatschappelijke voorzieningen, wat dat effect weer kan dempen.” Beenackers waarschuwt: “De sociale structuren in de wijk werken heel traag, dus die moet je niet te veel verstoren.”

Volgens de onderzoekers is het belangrijk om je te realiseren dat de effecten van verdichting anders kunnen uitpakken voor verschillende mensen. “Kijk naar wat er gebeurt met mensen met een laag inkomen, die vaak al meer stress in het leven ervaren en tegelijk meer afhankelijk zijn van publieke ruimten en voorzieningen in de nabije omgeving.” De balans tussen versterkende en dempende feedbackloops valt voor hen vaker de verkeerde kant op.

Maak gezondheid leidend

“Verstedelijking heeft vrijwel altijd een kwantitatief doel”, legt Marianne Lefever van PosadMaxwan uit. “Namelijk om een bepaald aantal woningen te bouwen en te kijken waar dat zou kunnen passen. Pas daarna stellen we onszelf de vraag welke effecten het verdichten daar heeft en of de negatieve effecten op te lossen zijn. Pas als er daarna nog budget over is, dan gooien we er nog wat groene confetti over.” Maar zowel blauwgroene (water en groen) als sociale netwerken hebben veel tijd nodig om hun volle potentie te bereiken. Lefever illustreert: “Het kost wel 30 jaar voordat een park volwassen is en maximale invloed op gezondheid heeft.”

Tegendraads

“Opvallend is dat je op heel andere locaties voor verdichten uitkomt bij de analyse op basis van gezondheidsprincipes, dan bij de ‘traditionele’ verkenning die de gemeente uitvoerde”, zegt Lefever. “Vanuit een strikt gezondheidsperspectief zouden de gemeentelijke keuzes niet logisch zijn, maar ik begrijp dat er ook andere overwegingen zijn.” Stedelijke locaties met een creatief, rauw en industrieel karakter, zoals het havengebied, kunnen bijvoorbeeld ook populair zijn voor met name jonge stedelingen.

Het is niet voldoende om alleen op wijkniveau te kijken naar verdichtingslocaties. Kies ook binnen de stad of regio waar je wel en niet wil verdichten. “Een plek tussen spoor en snelweg is niet handig voor meer dichtheid”, zegt Lefever. Dat stelt de onderzoekers wel voor een dilemma. “Veel laaghangend fruit is de afgelopen jaren al geplukt, de gebieden die nu nog over zijn laten zich veel lastiger verdichten”, constateert Ruijsbroek. Dat zijn locaties die vaak met goede reden onbebouwd bleven. Lefever: “We moeten onszelf afvragen of we daar wel moeten willen verdichten.”

Denk na over lange termijn

Woningen bouw je voor ten minste 100 jaar. Daarom moeten we nadenken over de lange termijn. “Ook toekomstige generaties moeten in een fijne en gezonde woning, wijk en stad kunnen wonen,” meent Beenackers. “Helaas wordt in de haast die de woningnood vereist niet altijd gekeken waar we het goed kunnen doen”. Terwijl “die analyse echt geen jaren kost”, aldus Lefever.

Waar de bouwopgave veelal kwantitatief wordt ingestoken, laat gezondheidswinst zich helaas niet zo goed uitdrukken in getallen. Daarom is het volgens de drie experts nodig om bestuurders, politiek, ruimtelijke ambtenaren en ontwikkelaars mee te krijgen in het verhaal van gezonde verdichting. Ook kunnen we nog eens nadenken of we al die extra woningen wel nodig hebben. Lefever: “Een betere bezetting van de bestaande woningen is ook een vorm van verdichten. Door samenwonen te stimuleren en vooral ontbrekende woningtypen toe te voegen waarmee je doorstroming in gang zet, trek je met mínder woningen toch méér mensen de wijk in.” Ook dat is verantwoord verdichten.

*Zie het figuur op p. 5 van M. A. Beenackers, H. Kruize, A. Ruijsbroek, et al. (2024). Urban densification in the Netherlands and its impact on mental health: An expert-based causal loop diagram, Health & Place, volume 87, 103218, geraadpleegd via.