Langer gezond en gelukkig leven in Cartesius

Een gezonde leefomgeving staat steeds meer centraal bij gebiedsontwikkelingen. Het Utrechtse transformatiegebied Cartesius biedt kansen om dat in de praktijk te brengen. Tijdens het jaarcongres Stedelijke Transformatie 2021 vertelden betrokkenen over hun ervaringen.

Wat betekent gezonde verstedelijking eigenlijk? De online sessie begint met het afbakenen van begrippen. Via een poll geeft ruim de helft van de deelnemers aan dat bij gezonde verstedelijking bewegen, leefstijl, ontmoeten en sociale netwerken hoort. Ook duurzaamheid, klimaatadaptatie, biodiversiteit, gezonde lucht en beperken geluidsoverlast scoren hoog. Dit komt in hoge mate overeen met de definitie die Hanneke Kruize van het RIVM meestal hanteert: een gezonde leefomgeving is een leefomgeving waar de druk op de gezondheid zo laag mogelijk is, die uitnodigt en stimuleert tot gezond gedrag en die prettig is om in te wonen, recreëren en elkaar te ontmoeten.

Gezondheid beïnvloeden

Kruize vertelt dat 4 procent van de ziektelast (de kosten die ziektes met zich meebrengen) wordt beïnvloed door milieufactoren als luchtverontreiniging, geluidsoverlast en hittestress. Gedrag is voor 18,5 procent van invloed, en juist daar kun je van alles aan doen via de leefomgeving. Rustige plekken, meer groen en water en een beweegvriendelijke omgeving hebben een positieve uitwerking op de gezondheid van bewoners. Zowel voor de bescherming als verbetering van de gezondheid. Concrete handvatten hoe je zo’n gezonde leefomgeving kunt maken, staan in de Kernwaarden Gezonde Leefomgeving die GGD GHOR in 2020 heeft opgesteld. “Het gaat om een combinatie van verschillende factoren”, stelt Kruize. “Het is belangrijk hiervoor vanaf het begin aandacht te hebben. En het is nooit af! Je moet blijven beheren en onderhouden om het te laten aansluiten bij de wensen van de gebruikers van het gebied.”

Leidende rol gemeente

Het transformatiegebied Cartesius in Utrecht wordt een uniek stedelijk gebied waar mensen samen langer gezond en gelukkig leven, stelt Marco Teuns van Ballast Nedam Development. In deze nieuwe stadswijk komen 2.530 woningen en de nodige voorzieningen in een driehoekig gebied omringd door spoorlijnen. De uitdaging is hoe je met die verdichting de natuur toch voldoende ruimte kunt geven. In het koersdocument, opgesteld door gemeente Utrecht en NS, is de ambitie neergelegd dat dit een gezond stuk stad moet worden. Hiermee heeft de gemeente dus een leidende rol om ontwikkelaars richting te geven.

Hardware en software

Het consortium van Ballast Nedam en MRP gebruikt voor de planuitwerking de Blue District:-theorie. Deze theorie is gebaseerd op de constatering dat op een aantal plekken in de wereld mensen significant langer leven. De positieve gezondheidseffecten zijn vertaald in:

• Hardware: fysieke zaken zoals verduurzaming van de woningen
• Software: zachtere elementen zoals beweging, gezonde voeding, ontmoeting, zingeving en ontspanning.

Daarbij is de software richtinggevend voor de hardware, stelt Teuns. “Bij de fysieke keuzes vragen we ons steeds weer af in hoeverre het bijdraagt aan het ontmoeten, bewegen, et cetera. De supermarkt die in het gebied komt, kan in samenwerking met de school een bijdrage leveren aan het thema gezonde voeding, door bijvoorbeeld materiaal te leveren voor een moestuin.”

Kamers en leegtes

Otto Diesfeldt, ontwerper bij Mecanoo, vertelt hoe de uitgangspunten voor een gezonde stad zijn uitgewerkt in Cartesius. Het bestaande CAB-gebouw is als industrieel erfgoed een herkenbaar element in het gebied. Het centrale park als verblijfsgebied is ingedeeld in ‘kamers’ voor verschillend gebruik. Diesfeldt benadrukt dat ze niet alles vooraf willen vastleggen maar bewoners vrijheid bieden zodat zij zich de plekken zelf eigen kunnen maken. “We doen suggesties, zoals speelvelden, heemtuinen, pluktuinen en sportvelden, maar we willen het niet invullen. We willen dat bewoners er zelf mee aan de haal gaan. Rondom het gebied komt een groene lus als plek waar mensen gaan bewegen. Zowel woon-werkverkeer als een rondje rennen of de hond uitlaten. Hier faciliteer je dus een ander soort ontmoeting dan in het park.”
Ook wil Mecanoo community spaces creëren: ruimtes van zo’n honderd vierkante meter waar mensen naar eigen inzicht gebruik van kunnen maken, grenzend aan de collectieve binnentuin. Diesfeldt noemt het ‘leegtes’ om de vrijheid van het gebruik te benadrukken. “Probeer ruimte te laten voor dingen waarvan we nu nog niet weten dat ze gaan gebeuren.”

Gezondheidsimpact meten

Smart maken van vooral de zachte kanten – de software – van Cartesius is belangrijk, stelde Marco Teuns al. Cartesius is een van de living labs van het Data- en Kennishub Gezond Stedelijk Leven, een onafhankelijk en open platform van publieke en private organisaties. Ook Hanneke Kruize is hieraan verbonden. Voor Cartesius organiseerden ze een inspiratiesessie over gezonde inrichting van de buitenruimte. En ze ontwikkelen rekenmodellen om de effecten te meten aan de hand van verschillende gezondheidsdeterminanten. Daarbij is het lastig om onderscheid te maken in effecten op korte en lange termijn en de impact van maatregelen op lokale en regionale schaal. Dat proces is nog in volle gang. “Work in progress”, vat gespreksleider Annette Duivenvoorden van Platform31 samen.

Gezondheid omarmen

Jeroen Koning, adviseur gezonde leefomgeving bij de gemeente Utrecht, sluit de online sessie af. Hij benadrukt het belang om bij ruimtelijke plannen vanaf het begin professionals vanuit verschillende domeinen te betrekken. Niet alleen stedenbouw, maar ook de afdelingen die zich bezighouden met mobiliteit en volksgezondheid. In het koersdocument voor Cartesius is dat gelukt: “Gezondheid is daar zodanig omarmd dat de ontwikkelaars erin meegaan en kansen zien. Want als je in Utrecht iets met ontwikkeling wilt doen, moet je toch ook iets met die gezondheid doen.”