De kracht van erfgoed bij gebiedstransformaties

Erfgoed en gebiedstransformaties zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Soms lijken ze elkaar ook een beetje in de weg te zitten. Dat hoeft niet. Herontwikkeling is namelijk ook dé manier om erfgoed duurzaam in stand te houden, aldus erfgoedadviseur Thessa Fonds (The Missing Link). Om haar verhaal kracht bij te zetten, vertelt projectmanager Maarten van Oosterom (VINU) tijdens het derde jaarcongres Stedelijke Transformatie over de herontwikkeling van De Meelfabriek in Leiden.

“De identiteit van erfgoed kun je als uitgangspunt nemen voor de herontwikkeling”, zo begint Fonds haar verhaal. Als erfgoedadviseur bij adviesbureau The Missing Link zet ze graag het verhaal en de identiteit van de plek centraal bij herontwikkelingsprojecten. “Erfgoed ontwikkelt zich over de jaren heen eigenlijk van sector naar vector. Waar vroeger erfgoed als een los object gezien werd, speelt erfgoed nu een integrale rol in de ontwikkeling van de buurt”, legt ze uit in de herontwikkelde Prodentfabriek in Amersfoort, de locatie van het derde jaarcongres Stedelijke Transformatie.

DNA als leidraad

Gebiedsontwikkeling is volgens Fonds een wicked problem, zoals in 1973 geformuleerd door Rittel & Webber, omdat hierin vele verschillende partijen, belangen en ambities samenkomen. Wanneer alle stakeholders niet op één lijn zitten, kan dit voor een erg moeizaam proces zorgen. “Daar kan erfgoed wel een doorbraak in betekenen”, vertelt Fonds. Want wanneer je erfgoed op de juiste manier inzet, kan het zorgen voor een sneller, meer gestroomlijnd proces.

Om erfgoed goed in te zetten in transformatieprojecten, is het zaak om eerst het verhaal helder te krijgen. Hoe zien alle stakeholders de identiteit en het verhaal van de transformatieplek? Om dat te achterhalen, kun je sessies organiseren met die stakeholders. “Samen kom je zo tot kernwaarden van het gebied in plaats van een discussie over deelbelangen”, vertelt Fonds. Bij het bepalen van het verhaal kijk je naar een combinatie van de sociale en fysieke ruimte van de plek. “Dit vormt als het ware het DNA van het gebied. Het gezamenlijk bepaalde verhaal van de plek en het betreffende erfgoed neem je vervolgens als uitgangspunt en als leidraad voor de gebiedsontwikkeling”, zegt de erfgoedadviseur.

De transformatie van de Leidse Meelfabriek

Rijksmonument De Meelfabriek telt maar liefst 55.000 vierkante meter en is een omvangrijk herbestemmingsproject. De oude gebouwen wordt nieuw leven ingeblazen en er worden nieuwe gebouwen aan toegevoegd. Er komen lofts, appartementen en studentenwoningen, maar ook een hotel, restaurant, kantoren, winkels en ruimten voor kunst, cultuur, sport & wellness. Zo wordt het industriële erfgoed verweven met hedendaagse luxe, aldus het plan.

“Het gebied rond De Meelfabriek kwam tijdens de industriële revolutie tot bloei, maar eind vorige eeuw is het in verval geraakt en zijn vele oude fabrieken gesloopt. De Meelfabriek is als enige grote fabriek uit deze periode behouden gebleven”, vertelt Maarten van Oosterom, de projectleider van De Meelfabriek in opdracht van de gemeente Leiden.

Politieke agenda maakt verschil

Dat gebiedsontwikkeling een lastige opgave, oftewel een ‘wicked problem’, kan zijn, blijkt uit het verhaal van initiatiefnemer Ab van der Wiel. Hij is al 34 jaar bezig met de transformatie van De Meelfabriek. “Al sinds het sluiten van De Meelfabriek in 1988 ben ik hiermee bezig. Het is een erg lang en moeizaam proces.” Van der Wiel vertelt in Amersfoort hoe moeilijk het was om de politiek te overtuigen van zijn herontwikkelingsplannen. Pas in 2007 werd het besluit van de Raad van State om De Meelfabriek te herontwikkelen als onherroepelijk verklaard.

Voor die herontwikkeling was het belangrijk om verschillende functies te brengen naar het terrein. Het centrale thema is ‘ontmoeten’. “Dit komt onder andere terug in de verschillende gemeenschappelijke ruimtes, waaronder een grote tuin en plaatsen om te sporten”, vertelt Van der Wiel.

“De ontwikkeling van De Meelfabriek toch sterk op gang is gekomen sinds het op de politieke agenda terecht kwam”, verklaart projectleider Van Oosterom. “Door de vastberadenheid van de eigenzinnige initiatiefnemer is het project uiteindelijk omarmd door de gemeente. Door zijn volharding kreeg het project onder andere in het programma binnenstad veel aandacht. Dat bleek een keerpunt. Zo werd het project een integraal onderdeel van het gemeentelijk programma om de binnenstad van Leiden te versterken. De Meelfabriek speelt nu een belangrijke rol in de ontwikkeling van het gebied langs de singel, met onder andere het Ankerpark en het Lakenpark.”

Discussievoer na afloop

De herontwikkeling van De Meelfabriek zorgt dus voor een duidelijke toekomstwaarde voor Leiden. Het biedt ondere kansen aan startende bedrijven en het biedt huisvesting voor de lagere inkomensklassen. De architectonische waarde van het oude pand wordt behouden, maar de vraag is of het echt het verhaal van de fabriek vertelt. Was het proces ook minder moeizaam verlopen wanneer de aanpak van Fonds gebruikt was? Waren de politieke hindernissen en het conflict met buurtbewoners dan sneller overwonnen als gezamenlijk was nagedacht over het DNA van de plek? Dat blijkt interessant discussievoer na afloop van de sessie.