Praktijkvoorbeeld: Utrechtse wijken bouwen aan gezondheid en gemeenschap
Als ontwerpers en beleidsmakers van gemeenten gezondheid vanaf het begin als leidend uitgangspunt nemen in gebiedsontwikkeling, bouwen we niet alleen toekomstbestendige woningen, maar ook leefomgevingen die gezond gedrag stimuleren, sociale verbondenheid versterken en bijdragen aan het welzijn van bewoners. Dat illustreren twee Utrechtse praktijkvoorbeelden. De ontwikkeling van de wijk Cartesius is gebaseerd op de principes van de blue zones. En in zowel Leeuwesteyn als Cartesius is naast de ruimtelijke oplevering ook ingezet op het sociale fundament van nieuwe buurten.
Door Jesse Rinsma
Vier cruciale uitgangspunten voor wie gezondheid structureel wil meenemen in gebiedsontwikkeling:
- Neem gezondheid vanaf het begin mee in visies, plannen en ontwerpen.
- Werk domeinoverstijgend samen. Breng professionals uit het sociale en fysieke domein samen. Juist daar liggen koppelkansen die de leefomgeving gezonder én efficiënter maken.
- Luister naar bewoners. Sluit aan bij wat mensen belangrijk vinden. Hun ervaringen, zorgen en ideeën vormen de basis voor een gedragen en succesvolle aanpak.
- Meet en leer. Monitor de effecten van maatregelen en evalueer wat werkt. Maak inzichtelijk wat de maatschappelijke baten zijn – niet alleen voor gezondheid, maar ook voor welzijn, economie en duurzaamheid. Deze inzichten helpen om te leren, bij te sturen en andere partijen te inspireren.
Gezond leven in een gezonde leefomgeving
De druk op ruimte én gezondheid neemt toe en maakt gezonde gebiedsontwikkeling noodzakelijk. Het gaat om meer dan woningen bouwen, openbare ruimte inrichten of groenstroken aanleggen. Gezonde gebiedsontwikkeling zet in op een leefomgeving die uitnodigt tot gezond gedrag, houdt rekening met de wensen en behoeften van gebruikers. Zodat mensen zich veilig, prettig én onderdeel van een gemeenschap voelen. Het draait om wijken die beweging, ontmoeting, rust en rookvrij leven stimuleren. Tegelijkertijd moet de leefomgeving schoon, veilig en duurzaam zijn en mensen beschermen tegen gezondheidsrisico’s. En minstens zo belangrijk zijn groen, ontmoetingsplekken en ruimte voor participatie en die faciliteert om zelf- en samenredzaam te leven.
Lessen uit de blue zones
In Utrecht bouwt men de wijk Cartesius volgens de principes van blue zones, dat zijn regio’s waar mensen aantoonbaar langer, gezonder en gelukkiger leven. Deze principes zijn vertaald naar stedelijke ontwerp. Voor Cartesius gebruikt men ze om een alomvattende aanpak te ontwikkelen, bestaande uit ‘zachte’ en ‘harde’ maatregelen. Door deze gecombineerd in te zetten, kan bijvoorbeeld een autoluwe plek een fijne ontmoetingsplek én groene ruimte worden.
De zachte maatregelen dragen bij aan:
- Zingeving en ontspanning: samen met bewoners initiatieven in de wijk ontplooien, bijvoorbeeld via een gebiedsvereniging en gezamenlijke activiteiten.
- Bewegen: sportactiviteiten voor kinderen om te bewegen en om nieuwe vriendjes te maken. Fiets- en wandelgroepjes en ‘kennismakingslessen’ bij sportaanbieders.
- Gezonde voeding: moestuinlessen, gezamenlijke koken.
- Community: inwonersinitiatief in en om de buurt op gang brengen. De connectie leggen met bestaand aanbod in naastgelegen buurten.
De harde maatregelen hebben betrekking op:
- Mobiliteit: de wijk is autovrij met veel fietsstallingen.
- Milieu: groene daken, een geluidwal en maatregelen tegen hittestress.
- Circulariteit: gebruik van natuurlijke en herbruikbare materialen.
- Natuur en biodiversiteit: groen en dierenverblijven.
De kracht van sociale ondersteuning in nieuwbouwwijken
In nieuwbouwwijken komt het sociale netwerk niet vanzelf op gang. Bewoners kennen elkaar nog niet, het groen moet nog groeien en de wijk mist identiteit. Bovendien zijn er vaak geen bestaande verenigingen of activiteiten waar de nieuwe inwoners bij aan kunnen sluiten. De ervaring leert dat de eerste maanden en jaren cruciaal zijn in het opbouwen van een gemeenschap. Het is belangrijk om bewoners vanaf het begin actief met elkaar in contact te brengen. In de wijk Leeuwesteyn zet men op verschillende manieren in op het versterken van sociale interactie. En bij de ontwikkeling van Cartesius neemt men in Leeuwesteyn geleerde lessen mee.
Ruimtelijk ontwerp, bewonersperspectief en ‘organisatie’ stimuleren
sociale interactie
Hoe beter je bouwt voor ontmoeting, hoe beter de sociale interactie zal zijn. In Leeuwesteyn had het ruimtelijk ontwerp op verschillende manieren invloed op de sociale interactie in de wijk. Woningen en tuinen zijn daar naar elkaar toe gericht, waardoor vanzelf meer contact tussen bewoners ontstaat. De aanleg van een skatepark zorgde daarnaast voor meer ontmoetingen, vooral tussen kleine kinderen en jongeren. Leeuwesteyn gebruikt de aan haar naam gerelateerde leeuw als symbool en laat deze op meerdere plekken in de wijk terugkomen; zo ontstaat er herkenning en dat stimuleert identiteitsvorming.
Verhuizen zorgt voor veranderingen in een mensenleven. Het verandert routines: bewoners moeten opnieuw hun plek vinden, de omgeving verkennen en nieuwe routes kiezen. Dit biedt ook een moment om gewoontegedrag te doorbreken en mensen bijvoorbeeld te verleiden tot meer beweging of gezonder eten. Door hen vanaf het begin te ondersteunen, maak je het ze makkelijker en comfortabeler om te wennen aan de nieuwe omgeving en om nieuwe, gezonde, gewoonten aan te leren. Vooral in het eerste half jaar na de verhuizing leren mensen allerlei nieuwe gebruiken en patronen aan. Zijn deze patronen eenmaal aangeleerd, dan is het veel lastiger om deze later nog te wijzigen.
Ook organisaties kunnen een grote rol spelen in het stimuleren van sociale cohesie in een buurt. Bouw eerst relaties op met de nieuwe bewoners. Op die manier wordt inzichtelijk welke uitdagingen er spelen maar vooral ook waar behoeften en ideeën inwoners hebben. In de beginfase is het contact namelijk belangrijker dan antwoorden. Door naar inwoners te luisteren en hen verder te helpen met de eigen ideeën maak je het verschil. Vind daarnaast een combinatie tussen proactief sport- en cultuuraanbod en ondersteuning van eigen initiatieven. Sluit aan bij waar de energie zit.
Meervoudige waardecreatie
Goede voorbeelden uit Leeuwesteyn laten zien hoe je ruimtelijk ontwerp kunt verbinden aan sociale componenten. Zo zijn er tijdens een buurtfeest mozaïektegels gemaakt door buurtbewoners, die vervolgens gebruikt zijn in het straatpatroon. Doordat bewoners zo zelf hebben meegebouwd aan de straat, ontwikkelden zij vanzelf eigenaarschap in de wijk.
Ook de aanleg van een bijenburcht is gecombineerd met een educatief programma met de basisschool en informatieborden in de buitenruimte. Door fysiek en sociaal te verbinden zorg je voor meervoudige waardecreatie.
Gezondheid als nieuwe standaard voor gemeenten
De twee Utrechtse wijken laten zien dat gezondheid de nieuwe norm kan worden, mits je het vanaf de start meeneemt. Een gezonde leefomgeving is het resultaat van bewuste keuzes; in ontwerp, organisatie en samenwerking. Door gezondheid vanaf het begin als uitgangspunt te nemen, kunnen we wijken bouwen die niet alleen duurzaam zijn, maar ook bijdragen aan verbondenheid, vitaliteit en geluk. Gemeenten spelen hierin een sleutelrol. Door domeinoverstijgend te werken, bewoners actief te betrekken en de juiste condities te scheppen, kunnen zij het verschil maken.
Dit artikel is gebaseerd op bijdragen van Hanneke Kruize (RIVM en HU lector gezonde stedelijke ontwikkeling) en Martin Chaigneau (gemeente Utrecht) tijdens het jaarcongres Stedelijke Transformatie 2025.
De opgedane lessen op ruimtelijk, sociaal en organisatorisch vlak zijn gebundeld in het boekje Stenen maken nog geen buurt
Daarnaast wordt er de komende jaren vanuit het Convenant ‘Bouwen aan een gezonde wijk’ door praktijk-, kennispartners, studenten en bewoners samen verder geleerd in Cartesius over deze gebiedsontwikkeling.
