Een gezonde leefomgeving vraagt om maatwerk

Gemeenten, provincies en Rijk streven steeds vaker naar een gezonde leefomgeving bij gebiedsontwikkeling. Dat vraagt om goede keuzes en afwegingen op regionaal niveau. Maar juist daar wringt de schoen, signaleert Judith Hin, onderzoeker van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL). Zij is op 17 april één van de sprekers tijdens de 8e editie van het jaarcongres over gezonde gebiedsontwikkeling dat het programma Stedelijke Transformatie organiseert, dit keer samen met de provincie Noord-Holland in Zaanstad.

Prioriteiten stellen en duidelijke, afgewogen keuzes maken. Bestuurders ontkomen er niet aan wanneer zij woningen willen bouwen in een gezonde leefomgeving. Want het aantal factoren waarmee je rekening moet houden is enorm, zegt Judith Hin. “Voor je het weet zie je door de bomen het bos niet meer en verzand je in alle goede bedoelingen. Want een omgeving kan op veel manieren bijdragen aan gezondheid”, vertelt de onderzoeker van het PBL.

Gezondheid beschermen en bevorderen

Een gezonde leefomgeving realiseren kan op allerlei manieren. Vrijblijvend is dat niet: de wettelijke normen gelden hierbij als ondergrens. “Een gezonde leefomgeving moet ons op de eerste plaats beschermen tegen ongezonde invloeden”, legt ze uit. “Dan gaat het met name over milieurisico’s. Zoals luchtverontreiniging, geluidsoverlast en geuroverlast. Denk ook aan gevaarlijke stoffen of pesticiden in de omgeving. De laatste jaren zijn daar klimaatrisico’s bijgekomen, zoals hittestress en overstromingsgevaar. En dan zijn er nog veiligheidsrisico’s, die uiteenlopen van verkeersveiligheid tot sociale veiligheid.”

De omgeving waar mensen wonen, werken en naar school gaan, moet onze gezondheid niet alleen beschermen maar ook bevorderen. Hin: “Stimuleer bijvoorbeeld dat mensen voldoende bewegen en dat de omgeving bijdraagt aan ontspannen en ontmoeten. Voldoende aanbod van gezond voedsel is ook belangrijk. Zorg dus dat er niet alleen snackbars in de buurt zijn.”

Zelfredzaamheid

Een gezonde leefomgeving ondersteunt ook de zelfredzaamheid van mensen, vindt Hin. “Vanuit het PBL vragen we hier vaak aandacht voor. Wie zichzelf kan redden is weerbaarder en beter in staat om gezond te blijven. Naast voldoende voorzieningen voor ontspannen en ontmoeten is sociale cohesie van belang: dat je voldoende contacten hebt die je even kunnen helpen wanneer dat nodig is.”

Kwetsbare groepen

Speciale aandacht is nodig voor kwetsbare groepen die vaak grotere risico’s lopen, adviseert Hin. “Deze groepen moeten terecht kunnen op gezonde plekken die passen bij hun vaardigheden en dagelijkse bezigheden. Ouderen hebben bijvoorbeeld een kleinere actieradius, dus is het belangrijk dat ze in de buurt van de winkels kunnen wonen. Toch zien we dat woningen die geschikt zijn voor kwetsbare groepen vaak op wat ongezondere locaties staan. Of verder weg van voorzieningen en werk. Daar zit een gezondheidsrisico aan. Dat vraagt dus om iets anders in de gebiedsontwikkeling.”

Gebiedsdoelstellingen over gezondheid

Bij het realiseren van een gezonde leefomgeving spelen veel factoren een rol. Op het eerste gezicht lijkt dat complex en tijdrovend. De vraag dringt zich op hoe je bij gebiedsontwikkeling kunt sturen op een gezonde leefomgeving en tegelijkertijd het tempo in de ontwikkeling kunt houden. “Het tempo gaat altijd over goede keuzes en afwegingen aan de voorkant”, reageert Hin. “Want je kunt echt verzeild raken in een Poolse landdag als je het allemaal tegen elkaar gaat afwegen. Een goed kader zorgt ervoor dat je onderweg niet tegen verrassingen aanloopt. Cruciaal daarin zijn duidelijke gebiedsdoelstellingen over gezondheid. Dat vraagt om keuzes, want niet alles kan. Denk goed na over die keuzes, zeker als het gebied versnipperd is of in kaveltenders wordt uitgegeven. Als je per kavel bekijkt of de ontwikkeling bijdraagt aan gezondheid, wil dat nog niet zeggen dat het hele gebied gezond wordt.”

Houd rekening met normen, ambities en doelgroepen

Om vroegtijdig goede keuzes te kunnen maken, moet een gebiedsontwikkeling op de eerste plaats minimaal aan de normen voldoen om gezondheid te beschermen en te bevorderen. “Daarnaast zijn de voornaamste ambities van provincie, gemeenten en rijksoverheid van belang. Wat willen zij in het gebied nu echt bereiken op het gebied van gezondheid? Zeker zo belangrijk is het om te weten wie er in het gebied komen wonen en wat die verschillende doelgroepen nodig hebben. Niet alleen op dit moment, maar ook over tien tot vijftig jaar. Kijk voorbij de gemiddelde bewoners en kijk op de langere termijn.”

Maak keuzes op regionaal niveau

Een gebiedsontwikkeling, maar ook het leven van mensen, houdt meestal niet op bij de gemeentegrenzen. Hin adviseert daarom keuzes te maken op regionaal niveau. “Past het aanbod van woningen bij de werkgelegenheid en de vervoersmogelijkheden in de omgeving? Passen de plannen ook bij de verwachte bevolkingsontwikkeling in de buurt? Kwetsbare groepen die zelfredzaam moeten blijven hebben bijvoorbeeld meer voorzieningen in hun directe leefomgeving nodig. Terwijl de starters vooral een goede woning nodig hebben en verder prima de wijk uit kunnen om naar hun vrienden en vrijetijdsbesteding te kunnen. Een gezonde leefomgeving vraagt om maatwerk.”

Samenspel van alle bestuurslagen

Om goede keuzes te kunnen maken, is er dus een samenspel nodig van alle bestuurslagen, betoogt de onderzoeker. “Een gemeente weet wat er op lokaal niveau nodig is. De provincie overziet op regionaal niveau hoeveel woningen en welke verkeersontsluitingen en andere voorzieningen gewenst zijn. En het Rijk stelt natuurlijk de kaders. Op al deze niveaus denkt men nu wel na over een gezonde leefomgeving, daartoe aangemoedigd door de Omgevingswet. De eerste stappen zijn gezet. Maar dat samenspel en de onderlinge samenhang verdienen nog aandacht.”

Denk verder dan termijn in regiodeals

Het ontbreekt volgens Hin nog aan landelijke kaders. Maar vooral op regionaal niveau mist zij nog een brede, overkoepelende blik. “Waar wonen mensen? Waar werken ze? Wat hebben die verschillende groepen nodig? Hoe is de bevolkingsontwikkeling? Provincies hebben geen volledig zicht op die vraagstukken. De provincie kijkt wel naar hoeveelheden woningen en naar mobiliteit, maar heeft weinig inzicht in kwetsbaarheden van bevolkingsgroepen en de bevolkingsontwikkeling. Die kennis is niet altijd aanwezig. Dat is niet zo gek, want provincies hebben nu eenmaal geen sociale doelstellingen in hun takenpakket.”

“Het Rijk heeft die inzichten wel”, vervolgt Hin, “maar laat het vaak aan de regio om een en ander uit te denken. Op regionaal niveau is er hierdoor een gat om op langere termijn de ambities te bepalen voor gebiedsontwikkeling. De overheid probeert dit wel af te dekken in regiodeals, maar dat zijn altijd kortdurende aanpakken. Terwijl gebiedsontwikkeling zich op de lange termijn richt. Het is een uitdaging om het regionale niveau meer in de besluitvorming te krijgen. Ik ben benieuwd of de bezoekers van het jaarcongres Stedelijke Transformatie dit ook zo zien. En wat er volgens hen voor nodig is om dit geregeld te krijgen.”